Wayang Wahyu; Kawruh Allah Sang Putra Manjalma

Kesenian mesthi dadi sarana paling luwes kanggo nyiarake legitimasi kakuwasaan, agama, kabecikan, propaganda  politik, lan sakpiturute. Apa meneh kesenian wayang, tilas lakuning sejarah wayang wis aweh ngerti tumrap awak dhewe yen wayang dudu mung sewates kesenian, nanging uga alat kanggo anggayuh kekarepan pribadhi lan mawujudake karaharjan satengahing urip bebarengan.

Yen nyawang sejarahe wayang, bakal akeh babagan sing marai awak dhewe rumangsa ora ketekan pikir. Kaya ta, sapa sing ngira yen lakon Semar mBangun Kahyangan kuwi kasil rembugane Soeharto kalawan para dhalang ing taun 1995 kanggo nglanggengake kakuwasaan, lan Soeharto dhewe nganggep dheweke minangka ‘Semar’. Sakliyane kuwi, kena ngapa Sunan Kalijaga sing duwe mitos pangripta wayang kulit wujud saiki ora diarani ‘dhalang Kalijaga’? Bab rong perkara iki suk bakal ana bahasane dhewe.

Saiki, sing dadi kanyatan yaiku wayang bisa manjing ing sekabehaning papan lan kahanan. Utamane ing babagan sarana nyebarake agama. Tekan seprene wayang mesthi diidentikanminangka sarana dakwah Islam. Jebul, kuwi kleru, wayang ora sewates sarana dakwah kanggo Islam nanging kabeh agama, salah sijine agama Nasrani khususe Katolik.

Taun 1950’an, wayang wahyu dianggit dening Bruder L Timotius Wignyosubroto sakwise nonton wayang ing Surakarta sing didhalangi Ki Atmowijono. Dilalahe ing wektu kuwi Ki Atmowijono lagi nglakonake wayang purwa nanging wosing crita dijupuk saka Kitab Suci Injil. Awit saka kuwi, Bruder L Timotius Wignyosubroto kepikiran kanggo nggawe wujud wayang dhewe sing luwih nyrempet wujuding para tokoh ing Kitab Suci.

Banjur ing tanggal 02 Februari 1960, ana pagelaran wayang kaping pisanan sing wayang-wayange nganggo kasil garapane Bruder L Timotius Wignyosubroto. Mula tanggal 02 Februari dianggep minangka wanci laire Wayang Wahyu. Lakon wayang sing dimainake murni jupuk saka Kitab Suci Injil.

Sakrumpunge ana pagelaran Wayang Wahyu kaping pisanan sing dianakake dening Bruder L Timotius Wignyosubroto, akeh para pepundhening agama padha seneng, amerga ana sarana ngrumat agama Katolik kanthi cara sing luwih bisa cedhak mring masyarakat. Sithik baka sithik akeh pepundhening agama Katolik nggawe wewujudan Wayang Wahyu versine dhewe-dhewe.

Salah siji Pastor sing ngrembakakake wujud Wayang Wahyu yaiku FX Wiyono sing ngabdi ing Gereja Hati Kudus Tuhan Yesus, Paroki Pugeran, Yogyakarta. Nanging FX Wiyono nggawe wujuding Wayang Wahyu, sing sakdurunge digawe Bruder L Timotius Wignyosubroto kanthi niru plek wujuding patung Yesus, dadi rada duwe wewujudan kaya wayang purwa gaya Surakarta.

Dadi wayang anggitane FX Wiyono niru anatomi wayang purwa gaya Surakarta. Tangane, sikile, lan gambaring awak pewayangan mirip banget kalawan wujud wayang purwa gaya Surakarta. Kedadeyan kaya mengkene emane ora patia digagas dening para sutresna wayang, padahal kedadeyan iki wis klebu sejarah wayang sing ora bisa disepelekake.

Gabriel Mungsuh Lucifer

Senadyan wujuding Wayang Wahyu mirip wayang purwa gaya Surakarta, nanging jeneng-jeneng wayange tetep digawe padha kaya tokoh-tokoh sajroning Kitab Suci Injil, kaya ta Maria, Yesus, Yusuf, Gabriel, Lucifer, tentara Roma, lan sakpiturute. Uga setting critane digawe kaya ing panggon laire Yesus tur panggon dakwahe Yesus nalika isih urip ing Timur Tengah kana.

Lakon sing klebu muncul paling pisanan yaiku lakon Allah Sang Putra Manjalma anggitane FX. Wiyono. Critane mubeng ing bab kelairane Yesus ing Bathelehem lan gonjang-ganjing para tokohe. Rong tokoh sentral sing diunggulake yaiku Malaiekat Gabriel lan Lucifer.

Cekake kaya mangkene. Dadi ing sawijining wektu, Malaekat Gabriel nekani Maria banjur aweh warta menawa Maria bakal ngandhut bayi kanthi idi saka Fengeran, lan bayi kuwi bakal dadi Gusti ing alam donya sing mimpin manungsa supaya duwe kabecikan. Keprungu warta kuwi, Maria bungah banget, dheweke ora nyana bakal nampa dawuh saka Gusti.

Dilalahe, Maria wis duwe tunangan sing jenenge Yusuf. Dening Malaekat Gabriel, tunangane Maria sing jenenge Yusuf mau uga diimpeni menawa tunangane bakal ngandhut putrane Gusti. Yusuf cetha melu bungah, calone entuk kanugrahan jati.

Cilakane, Yusuf sempet diparani Lucifer lan diomongi dening Lucifer menawa ngandhute Maria mau ateges Maria wis tumindak ora pener, kasarane selingkuh. Untunge, Yusuf duweni iman sing kandel lan ora gampang percaya marang wartane Lucifer. Nalika isih manas-manasi Yusuf, dumadakan Malaekat Gabriel metu banjur ngantemi Lucifer. Saka tumindake Gabriel mau, Yusuf bisa bali anteng meneh batine.

Apese meneh, Kaisar Augustus jebul entuk wangsit saka para pambisik ghaibe menawa bakal ana bayi lanang lair sing bakal nyirnakake kuwasaning Roma. Tanpa ngenteni wektu suwe meneh, Kaisar Augustus ngakon para wadyabala Roma kanggo nyatheti bayi lanang sing lagi lair, banjur saka kunu wadyabala Roma uga disangoni tetenger bayi sing ngancam Roma. Mbok menawa ketemu, Kaisar Agustus mrentah supaya bayi mau dipateni ana nggon.

Yusuf lan Maria mlayu golek slamet saka oyakane wadyabalane Augustus. Papan sing dituju yaiku Bethelehem amerga dikira papan sing paling aman kanggo nglairake jabang bayi suci. Ing Bethelehen kuwi Yesus wekasane bisa lair kanthi slamet, senadyan wis dirubut dening wadyabalane Augustus.

Wayang Wahyu Tandha Jawa

Tulisan iki bisa metu awit saka omong-omongan karo sing jenenge Anggita Eva, dheweke duwe karya tulis sing ngangkat Wayang Wahyu. Sajroning wayah jagongan, Anggita sempet ngomong menawa kahanan Wayang Wahyu wis arang banget digelar, umpama digelar biyasane ngenteni pengetan tatemtu. “Saiki sapa sing arep nanggap?” Kira-kira kaya mengkono pitakone Anggita.

Umpama dipikir nganggo nalar waras, sapa wae bisa nanggap Wayang Wahyu. Tur, Wayang Wahyu rak ora klebu salah siji ritus Katolik saklek ta? Dadi kabeh wong sapa wae wonge mesthine bisa sakwayah-wayah nanggap Wayang Wahyu.

Emane, awak dhewe minangka wong Jawa, wis kebacut cupet pikire. Kebacut pilah-pilih yen apa wae keseniane yen bisa kudu ngemu piwulang agama tatemtu, utamane agama sing dianut, dudu malah wosing ngelmu kamanungsan. Mbok menawa ana Wayang Wahyu digelar satengahing masyarakat umum, mesthi engko lhak ana sing muni-muni ‘kristenisasi’. Ngene iki rak wis tandha cupet pikir ta? Yen diwawas saka wujuding Wayang Wahyu minangka kesenian Jawa, sakjane ora dadi ngapa Wayang Wahyu dipentasake ing panggon njabane lingkungan Katolik.
​
Muncule Wayang Wahyu rak dadi tandha menawa Jawa kuwi ora diduweni dening agama tatemtu. Kaya sing wis diomong ing tulisan sakdurunge ing Toleransi Sok Kemeton-Sok Kemlebon, wong Jawa ki kudune nganggo dhasar akal dheweke minangka wong Jawa sing bisa nampa lan toleran marang kabeh wewujudan dakwah agama apa wae. Utamane Wayang Wahyu sing senadyan critane dijupuk saka Kitab Suci nanging wis dibungkus kanthi Jawa banget.
 
 
Redaksi Jawasastra